دایرةالمعارف‌های اسلامی (به زبان اُردو)
نخستین دایرةالمعارف اسلامی که در هند با ترتیب الفبایی مدخل‌ها تألیف گردیده «اسلامی انسائیکلوپیدیا» (دایره‌المعارف اسلامی) نگاشته منشی محبوب عالم (۱۲۷۸-۱۳۵۲ ق) است. این اثر در سال ۱۳۵۱ ق، در لاهور به تقلید از «لغات اسلام» تألیف هیوس تألیف شده و برخی مدخل‌ها از همان کتاب و برخی دیگر از سایر منابع اقتباس و ترجمه گردیده است.
فهرست منابع در ابتدای جلد دوم آمده و در پایان هر مدخل نیز مأخذ آن به اختصار ذکر شده است. مولوی فیض‌الحسن سهارن پوری (۱۳۰۴ ق)، حکیم محمد نذیر عرشی و مولوی محمد بشیر در گزینش مطالب و تألیف مقالات با مؤلف همکاری داشته‌اند و مولوی نجم‌الغنی رامپوری (۱۳۵۱ ق) تمام مطالب را تجدیدنظر و ویرایش کرده است. پس از انتشار ویرایش اوّل «دایره‌المعارف اسلام» در لیدن، (۱۹۰۸-۱۹۳۸ م) دانشمندان مسلمان شبه قاره نیز مانند فضلای مصر و ترکیه که به ترجمه عربی و ترکی آن همت گماشته بودند به ضرورت ترجمه اردوی آن پی بردند و در این خصوص دو کوشش آغاز شد: یکی کوشش فردی که در همان مرحله ابتدایی متوقف و نافرجام ماند و دیگری کوشش گروهی که به نتیجه و ثمر رسید. کوشش فردی را دانشمند هندی محمد عبدالمقیت نیموی با انتشار "اسلامی انسائیکلوپیدیا" در ۶ جزوه و ۶۰۰ صفحه در پتنا در سال ۱۳۵۹ ق آغاز کرد. مترجم با استفاده از دایره‌المعارف الاسلامیه، چاپ مصر در برخی مطالب حک و اصلاح و اضافات صورت داده است. چاپ ترجمه در ماده حرف الف ناتمام مانده است.
کوشش گروهی با ترجمه «دایره‌المعارف اسلام» توسط فضلای پاکستانی با حمایت دانشگاه پنجاب لاهور آغاز شد. مولوی محمد شفیع (۱۳۸۳ ق) در ۱۳۵۹ ق. جهت ترجمه دایره‌المعارف اسلامی به زبان اردو از دانشگاه کمک خواسته بود اما در آن سال‌ها که شبه قاره تحت حکومت بریتانیا بود نتوانست حمایت دانشگاه را جلب کند. پس از استقلال پاکستان (۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷ م)، تلاش‌ها از سر گرفته شد و در ۱۳۷۰ ق. "اداره اردو دائره معارف اسلامیه" در دانشگاه پنجاب تحت مدیریت مولوی شفیع تأسیس گردید و تحت سرپرستی او و پس از درگذشت وی زیر نظر محمد وحید میرزا، محمد علاءالدین صدیقی، حمید احمدخان، غلام رسول مهر، سید عبدالله و امجد الطاف، این اداره موفق به تدوین و نشر اردو دائره معارف اسلامیه (دایره‌المعارف اسلامی اردو) گردید.
در این دایره‌المعارف، اساس کار بر ترجمه ویرایش اوّل «دایره‌المعارف اسلام» چاپ لیدن بوده است، اما این متن ترجمه محض نیست بلکه ۳۱ مدخل‌ها کاملاً جدید است یا ترجمه‌ها با اضافات و تکمله‌های هیأت تحریریه همراه است. در علوم قرآنی، حدیث، فقه، پیامبر صلی الله علیه و آله، ادبیات زبان‌های شرقی اسلامی و پاکستانی و جغرافیای کشورهای اسلامی و رجال شبه قاره مدخل‌های جدیدی تألیف شده و برخی ترجمه‌ها نیز با تعدیل و تکمله ارائه گردیده است. برخی مدخل‌ها از دایره‌المعارف الاسلامیه (عربی) و «دایره‌المعارف اسلام» ترکی اخذ و ترجمه شده است.
تنها این دایره‌المعارف اسلامی به زبان اردو است که مطابق موازین علمی دایره‌المعارف نویسی امروز تألیف و ترجمه شده و مورد اعتماد مجامع علمی جهان واقع گردیده است، چنان‌که در «دانشنامه جهان اسلام» چندین مدخل تألیفی مربوط به شبه قاره از آنجا اخذ و ترجمه شده است. گزیده اردو دائره معارف اسلامیه که با ۶۹۰ مدخل و ۸۰۰ صفحه پیش‌بینی گردیده، در حال تدوین و طبع است و جزوه‌هایی از آن نیز چاپ شده است.
سید قاسم محمود (۱۳۵۲ ق)، نویسنده پاکستانی با تأسیس "بنیاد کتاب شاهکار" در پاکستان به تألیف و نشر دایره‌المعارف‌های عمومی‌تر پرداخته است و شاهکار اسلامی انسائیکلوپیدیا (دایره‌المعارف اسلامی شاهکار) را در سال ۱۹۸۴ در یک جلد منتشر کرده است. این دایره‌المعارف برای استفاده عموم و دانشجویان تألیف شده و زبان آن بسیار ساده و بدون ذکر منابع است.
ام.اس.ناز (۱۳۶۴ ق)، نویسنده پاکستانی به نگارش دایره‌المعارف شخصیت‌های اسلامی به ترتیب تاریخی و زمانی پرداخته است. اثر او مُسلم شخصیات کا انسائیکلوپیدیا، تاریخ اسلام کی آئینه مِینâ (دایره‌المعارف شخصیت‌های مسلمان در آیینه تاریخ اسلام) در ۱۴ جزوه منتشر شده است. هر جزوه به موضوعی اختصاص دارد. در جزوه اول، اوضاع شبه قاره قبل و بعد از اسلام بیان شده است؛ جزوه دوم درباره پیامبران (از حضرت آدم تا حضرت عیسی) است؛ جزوه سوم درباره حضرت محمد صلی الله علیه و آله؛ جزوه چهارم درباره ۳۳۳ سرباز جنگ بدر؛ جزوه پنجم درباره ۲۴ غزوه و سریه و ۵۵ شخصیت عصر پیامبر اکرم (ص)؛ جزوه ششم درباره ابوبکر صدیق؛ جزوه هفتم درباره عمر بن خطاب؛ جزوه هشتم درباره عثمان‌بن عفان؛ جزوه نهم درباره علی بن ابی‌طالب (ع)؛ جزوه دهم درباره اصحاب پیامبر اکرم میان سال‌های ۴۰-۶۰ ق؛ جزوه یازدهم درباره سایر صحابه؛ جزوه دوازدهم درباره یهود و نصاری در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله همراه با فهرست اعلام ۱۲ جزوه پیشین؛ جزوه سیزدهم درباره امام حسن علیه السلام و عصر او و جزوه چهاردهم درباره وقایع سال‌های ۴۰-۶۰ ق. است. در این اثر شیوه‌های علمی و فنی دایره‌المعارف نویسی بکار گرفته نشده و کتابی درباره تاریخ اسلام برای دانشجویان است.
در هندوستان نیز تلاش‌هایی فردی جهت تدوین دایره‌المعارف‌های کوتاه اسلامی صورت گرفته است. محمد یامین قریشی سَهارَن پوری دایره‌المعارف اردویی با ترکیب نام انگلیسی انسائیکلوپیدیا آف اسلام (دایره‌المعارف اسلام) در دو جلد تألیف کرده است. در جلد اول ۷۸۶ مدخل درباره اصول و ارکان اسلام یعنی: توحید، نبوت، نماز، روزه، زکات و حج به ترتیب موضوعی و در جلد دوم، مدخل‌ها به ترتیب الفبایی آمده است.
دو فاضل پاکستانی ـ حمیس‌الدین و محمد داود ـ از سال ۱۳۸۶ ق. مشترکاً به تألیف دایره‌المعارف «قرآن مجید انسائیکلوپیدیا»: لغات‌القرآن (دایره‌المعارف: فرهنگ قرآن) پرداخته‌اند. این اثر که مشتمل بر الفاظ، لغات، اصطلاحات، موضوعات و رجال قرآن مجید است، به ترتیب الفبایی ریشه کلمات تنظیم شده است. جزوه اوّل به انگلیسی نیز ترجمه گردیده و به نام «فرهنگ دایره‌المعارفی قرآن مجید» در لاهور چاپ شده است.
یکی از فضلای پاکستانی، ملک غلام مرتضی، مقالات "اسلام" و "محمد صلی الله علیه و آله" مندرج در «دایره‌المعارف بریتانیکا»، چاپ ۱۹۷۸ م. را در کتاب «انسائیکلوپیدیا برتینیکا مین اسلام اور محمد په بهتانات» (اتهامات علیه اسلام و محمد صلی الله علیه و آله در دایره‌المعارف بریتانیکا) نقد کرده است. این ردّیه به زبان عربی نیز ترجمه شده است.
پانویس
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دایره‌المعارف‌های اسلامی (به زبان اُردو)" از عارف نوشاهی، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دايره‌المعارف فارسي (مصاحب) |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |